Wie denkt dat het grootste gevaar in Turkije de Islam is, die vergist zich behoorlijk. Nationalistische en separatistische bewegingen in Turkije zijn veel gevaarlijker dan de islam. Het zijn ook deze bewegingen die de afgelopen eeuw voor de meeste aanslagen en bloedbaden hebben gezorgd. Helaas speelt de zogenaamde “anti-islambeweging” deze groeperingen enorm in de kaart.
Zodra het over Turkije gaat worden we in Nederland allemaal een beetje zenuwachtig. Zo zenuwachtig dat het kabinet het laatste bezoek van de Turkse president Gül niet overleefd heeft. De kritiek van veel Nederlanders op Turkije is voorspelbaar. Turkije is een seculiere staat propvol Islamieten, zo redeneren ze, en het grootste gevaar van Turkije moet dan ook wel de radicale Islam zijn.
Dat klinkt aannemelijk, maar er klopt geen klap van. Ja, er zijn in Turkije veel extremistische elementen actief. Nee, daarvan is de radicale Islam zeker niet de belangrijkste. Als er één groot gevaar is voor een modern en vrij Turkije, dan is het wel het doorgeslagen Turkse nationalisme, dat uitgesproken anti-westers, anti-vrijheid en anti-democratisch is. Even een stukje geschiedenis ter verduidelijking. In de nadagen van het Ottomaanse rijk hadden de zogenaamde Jonge Turken in feite de macht in handen. We praten over de jaren tussen 1908 en 1923. De Jonge Turken was een beweging van Turkse generaals, onder leiding van Mustafa Kemal Atatürk. De centrale filosofie van de Jonge Turken was dat heel Turkije Turks moest zijn. En daarin was geen plaats voor andere etnische groepen dan Turkse. In het verlengde van die gedachte heeft ook de Armeense ramp plaats gevonden.
Nadat Atatürk aan te macht is gekomen heeft hij de seculiere nationalistische agenda van de Jonge Turken voortgezet. Onder zijn bewind is niet alleen de Turkse scheiding van kerk en staat ingevoerd, ook is het Kemalisme verantwoordelijk voor de moeilijke positie van minderheden in Turkije tot op de dag van vandaag, alsmede het verbod op het geven van al te grote kritiek op de Turkse staat. Verder is het de reden dat het Turkse leger nog steeds een grote invloed heeft op de Turkse politiek. Dit alles hoort bij hetzelfde pakket van Atatürk.
Atatürk wordt niet alleen in Turkije aanbeden, ook in het Westen wordt hij veel geprezen. Op zich terecht: voor zijn tijd was hij zeker vooruitstrevend. Zijn Turks seculier nationalisme was geënt op de Europese politieke modellen van zijn tijd. Maar we praten hier wel over het interbellum, een tijd waarin in Europa natiestaten belangrijker waren dan nu. Wij in het westen hebben na de tweede wereldoorlog dat beklemmende nationalisme vaarwel gezegd, en vervangen door een meer verlichte filosofie, met als centrale uitgangspunt dat mensen binnen de grenzen van de wet vrij zijn. Dus ook vrij om hun eigen taal, cultuur en geloof te behouden. Dit recht op vrijheid beschermt ons niet alleen tegen de dwingelandij van gelovigen, maar ook tegen de dwingelandij van de staat. Dat is niet alleen leuker voor de mensen zelf, het leidt ook tot minder spanningen tussen de staat en groeperingen. Onze vrijheid is daarmee een peace-keeper die we moeten koesteren. Turkije is op dit punt echter stil blijven staan. Vandaar ook dat er in Turkije weinig vrijheden zijn voor minderheden en kritiek geven op de Turkse staat vaak riskant is.
Maar uiteraard levert harde actie ook in Turkije een tegenreactie op. Met name de Koerdische vrijheidsstrijders, de andere knuffeltjes van Europa, vormen inmiddels een terroristische beweging die vele aanslagen en slachtoffers op zijn naam heeft staan.
Zijn er dan geen Islamitische radicalen in Turkije? Natuurlijk zijn die er. En ook zij kunnen gevaarlijk zijn. In 1993 werd Turkije bijvoorbeeld opgeschrikt door een grote bomaanslag die door radicale Islamieten werd gepleegd. Die Islamitische radicalen vormen echter niet de kern van de AK partij, en zijn lang niet zo bedreigend voor de veiligheid als de terroristische cellen die zijn ontstaan uit vrijheidsbewegingen voor minderheden, zoals de PKK, die veel meer aanslagen op haar naam heeft staan. De radicale Islam in Turkije is kortom wel aanwezig, maar politiek is zij geen factor van belang.
Dat de AK partij een vrijzinnig liberale partij zou zijn, zal niemand mij horen beweren. De AK-partij zet zich weliswaar in voor meer vrijheden voor minderheden, cultuur en religie, maar zij is erop te betrappen dat zij die vrijheden liever geeft aan de Islam dan aan andere bewegingen. Het islamisme van de AK partij is er dus zeker, maar is op de schaal van godsdienstig radicalisme altijd nog beter te vergelijken met Jan-Peter Balkenende dan met Khomeini. Een veel groter probleem van de AK partij is dat ook zij besmet is met het Turkse nationalisme.
Dat neemt niet weg dat sinds de AK-partij aan de macht is, Turkije een stuk meer “Europees” is geworden. De positie van de mensenrechten is sterk verbeterd en de positie van het leger verzwakt. Dit heeft te maken met de wensen binnen de AK-partij om meer ruimte te gunnen aan religie enerzijds, en met de Europese Unie, die voor toetreding datzelfde eist voor religie en minderheden in het algemeen.
Helaas zijn de hervormingen ten goede in Turkije nog lang niet af, en recentelijk stil komen te staan, nu Turkije beseft dat ze niet welkom is bij de EU. Daardoor komt het nationalisme in Turkije weer op, ook binnen de AK partij. Turkije voert een steeds meer eigenzinnige koers. Buiten de AK partij verder maakt de oppositie, die is voor een hardere lijn tegen minderheden en tegen inperking van de macht van het leger, handig gebruik van de angst van mensen voor de Islam. Zij claimt dat de Islam vanzelf de macht over zal nemen wanneer mensen in Turkije meer vrijheden zullen krijgen, meer kritiek op de staat mogen uiten, en de rol van het leger teruggedrongen wordt. Zo wordt de macht van het leger gegarandeerd en wordt de introductie van de mensenrechten tegengehouden. Het seculiere nationalisme in Turkije dat veel mensen vanaf hier toejuichen is daarmee de grijze wolf in schaapskleren.
Ik vrees dat het te laat is deze tendens te keren. Turkije zal zich verder van Europa afkeren. Je hoort de Turken denken: het kan ook zonder Europa. En dat is zonde. Want Turkije heeft een economisch en militair zeer interessante positie. Het is het op één na machtigste land in de NAVO, en heeft als één van de weinige landen ter wereld de crisis doorstaan met een steeds groeiende economie.
Wat is het voordeel van een eenzelvig nationalistisch Turkije voor Europa? Die is er niet. Zelfs wanneer de radicale Islam in Turkije een politiek gevaar zou zijn, dan is dit gevaar groter wanneer Turkije alleen staat, dan wanneer het nauw gelieerd is aan Europa. Want mensenrechten en een groter politiek verband zijn betere garanties voor vrede en veiligheid dan onderdrukking.
De fout Turkije af te stoten en daarmee te vervreemden van de westerse waarden en politiek zal in de toekomst waarschijnlijk “historisch” genoemd worden. Met dank aan de Islamofobe domkoppen in binnen- en buitenland, die de vijanden van de democratie met graagte een steuntje in de rug geven.
