COLUMN – Hoe we van de bijstand richting basisinkomen kunnen bewegen. En waarom dat stap voor stap voordelen oplevert.
Het basisinkomen is hot. Naar aanleiding van de campagnes voor het referendum in Zwitserland en het burgerinitiatief in de EU zette Sargasso anderhalf jaar terug een serie over het basisinkomen op. De Correspondent pakte dat verhaal over en maakte het in Nederland tot een hype.
En inmiddels rommelt het binnen de gevestigde partijen. De congressen van D66 en de PvdA namen moties voor een basisinkomen aan, en ook raads- en kamerleden van GroenLinks nemen de discussie serieus.
Maar deze discussie heeft ondertussen wel de neiging erg theoretisch van karakter te blijven. De modellen voor een basisinkomen lopen dan ook sterk uiteen, en kennen allemaal problemen en onbeantwoorde vragen.
Om het niet bij dagdromerij alleen te houden, zouden we moeten onderzoeken wat we tot nu toe van de discussie hebben kunnen leren en toe kunnen passen in de praktijk.
Daarbij valt vooral de volgende wijsheid op: de zekerheid van een inkomen op het bestaansminimum zonder verdere voorwaarden, blijkt keer op keer veruit de meest kostenefficiënte en effectieve manier om mensen in armoede te helpen.
De politiek volgt vooralsnog precies de tegenovergestelde agenda: vooral voor de bijstand worden steeds meer drempels en voorwaarden opgesteld en verplichte trajecten opgelegd, die kracht worden bijgezet door strafkortingen.
We zullen als samenleving eindelijk eens moeten gaan inzien dat dit een doodlopende weg is. Het slaat niet alleen mensen met een uitkering volkomen murw, het kost ook nog eens bakken met geld, direct en indirect.
Het is zaak rechtsomkeert te maken. Het is tijd om voor de bijstand alle improductieve eisen en strafkortingen juist te schrappen. Dit geldt zelfs voor de sollicitatieplicht, want ook die is kostbaar en contraproductief: men is gemotiveerd of is dat niet, en er zijn toch banen tekort.
Dit betekent niet dat we alle trajecten om mensen te helpen af moeten schaffen. Ze dienen alleen slechts op vrijwillige basis gevolgd te worden.
Dit zal er ook voor zorgen dat alleen die trajecten zullen overleven waarvan de mensen zelf het idee hebben dat ze er echt mee geholpen worden. Een belangrijke kwaliteitsimpuls.
Sommigen zullen vrezen dat dit leidt tot flink oplopende kosten, omdat veel mensen simpelweg hun baan op zullen zeggen en gaan leven van de bijstand. Een aantal zal hier misschien inderdaad op korte termijn voor kiezen, en een vaak forse inkomensachteruitgang incasseren in ruil voor vrijheid. Hoelang ze dat volhouden is echter de vraag.
Bovendien komen er daarmee voor anderen weer banen vrij, wat in deze tijden toch geen ramp mag heten. En er staat een flinke bezuiniging op het ambtenarenapparaat tegenover. Belangrijker: het is bewezen dat mensen die nu van bijstand leven gezonder én economisch actiever zullen worden.
Dit laatste kunnen we extra stimuleren door het bijverdienen naast een uitkering te belonen. Dat gaat ook zwartwerken tegen.
Omdat het onwenselijk is dat bijstandsgerechtigden meer gaan verdienen dan het minimumloon, ligt het voor de hand om mensen, bij een bijstand van netto 70% van het minimumloon, tot maximaal 30% van het minimumloon van hun bijverdiensten te laten behouden. Zo blijft de beloning binnen proporties.
Eenmaal daar aangekomen zouden we kunnen gaan voor verdere versimpeling. De voet van de WW, WIA en WAO zouden samengevoegd kunnen worden met de bijstand, en dit geldt ook de AOW en andere uitkeringen op bijstandsniveau.
Het resultaat zal dan één uitkering zijn met nog slechts vier afhankelijkheden: 1. het niet-hebben van een zelfstandig inkomen op het bestaansminimum, 2. de eventuele partner, 3. staatsburgerschap, en 4. de locatie. Bij het bereiken van de AOW-leeftijd vervalt die eerste eis.
Fervente voorstanders van een basisinkomen zullen vervolgens in ieder geval die eerste twee afhankelijkheden voor iedereen willen elimineren. Maar daarmee groeit het aantal mensen met een uitkering de facto aanzienlijk, en zijn we bij de aloude en allerminst opgeloste discussie van de dekking van een basisinkomen aanbeland.
Die discussie is op zich zeker de moeite waard, want het basisinkomen biedt goede perspectieven voor de emancipatie van mensen die nu vrijwilligerswerk doen of (mantel)zorg geven. Ingewikkeld gereken met het minimumloon is dan overbodig, en de prikkel om van inkomen af te zien om bijstand te ontvangen verdwijnt. Een basisinkomen zou eventueel kunnen worden vormgegeven door geleidelijke verhoging van de algemene heffingskorting, inclusief de zogenaamde aanrechtsubsidie, en de kinderbijslag.
Maar ik zou zeggen dat we ons voordat we op dit punt aanbeland zijn beter eerst bezig kunnen houden met de bovengenoemde stappen, te beginnen met de hervorming van de bijstand. Eventueel als eerste stap richting een basisinkomen, maar in ieder geval al met medeneming van een groot aantal voordelen daarvan.