ANALYSE – Een referendum is alleen zinvol als het duidelijkheid schept

Mislukte referenda

Laten we eerlijk zijn: de grote referenda van de afgelopen jaren zijn allemaal mislukt. Ze hebben chaos, onduidelijkheid, wantrouwen en onvrede opgeleverd.

Neem het referendum over de Europese grondwet. De tegenstanders wonnen, maar gaven totaal verschillende geluiden over of verdrag moest worden aangepast, en zo ja hoe, of dat het helemaal moest verdwijnen.

Zo ook met het Oekraïnereferendum. Hier werd zelfs expliciet duidelijk dat het veel tegenstemmers niet eens om dat verdrag zelf te doen was.

Het Brexitreferendum leidde tot een politieke chaos waar geen einde aan lijkt te komen. Het is zelfs jaren later nog volkomen onduidelijk wat de meerderheid van het volk nu eigenlijk wil, terwijl dat te weten komen toch het doel van een referendum moet zijn.

Geen serieus te nemen referenda

Wat ging er bij al die referenda nu eigenlijk steeds mis? Eigenlijk is dit vrij duidelijk. Telkens werd één antwoord voorgelegd waarvan volkomen onduidelijk was wat de consequenties waren.

Bij een “Ja” in het EU-referendum en het Oekraïne-referendum was duidelijk wat er zou gebeuren: het ongewijzigd doorvoeren van een compromisvoorstel. Maar bij een “Nee”? Volstrekt onduidelijk. Helemaal geen verdrag? Of toch een ander verdrag? En wat zou er dan veranderd moeten worden om een meerderheid te behalen? Niets was ingevuld.

Met Brexit was hetzelfde het geval. Bij een “Remain” zou het verdrag van Cameron worden doorgevoerd. Wat er met een “Leave” zou moeten gebeuren? Totaal onduidelijk.

Daarom waren dit geen serieus te nemen referenda. Referenda in die vorm zouden we nooit meer mogen houden. Ze leveren vooral onduidelijkheid op, die alleen maar uit kan monden in ontevredenheid over hoe politici daar vervolgens mee omgaan.

Betere referenda

Maar dat betekent niet dat een serieus referendum onmogelijk is. Integendeel. We hoeven het alleen maar anders te organiseren, en de nadelen verdwijnen.

Als bij een referendum wordt gekozen tussen twee alternatieven waarvan bij elke keuze vooraf precies duidelijk is wat de consequenties zijn, is die bovengenoemde verwarring onmogelijk.

Om een referendum te laten werken, dient dus iedere keuzemogelijkheid uitgewerkt en zelfs doorgerekend te zijn. Alleen dan kan een referendum duidelijkheid verschaffen, en heeft het überhaupt zin er een te houden.

Indirecte en directe democratie

Nu zullen er mensen zijn die menen dat een referendum sowieso onnodig en ongewenst is. Veelgehoorde argumenten zijn dat we nu eenmaal een vertegenwoordigende democratie hebben, en dat het helemaal niet verstandig is het volk deze macht te geven, omdat het daar toch niet mee om kan te gaan.

Maar dat we mensen in functie kiezen omwille van hun tijd en expertise betekent toch niet dat we daarmee verplicht zijn de mogelijkheid hen terug te fluiten af te schaffen? Integendeel.

En wie vindt dat het volk niet verstandig kan kiezen, zou minstens net zo fel tegen de vertegenwoordigende democratie moeten zijn. Een volk dat onbezonnen voor een ongewisse Brexit stemt, kan immers net zo goed een bedrieger in het parlement of zelfs tot president kiezen, die daarna vier jaar aan correcties geen boodschap heeft. Indirecte democratie is kortom niet veiliger dan directe democratie.

Sterker nog, directe democratie is een noodzakelijke veiligheidsklep op de indirecte democratie, om te voorkomen dat politici er tussen de verkiezingen door minderheidsstandpunten door kunnen drukken, eventueel via een coalitie. Denk aan het plan om tegen ieders wil in de dividendbelasting af te schaffen: met een werkend referendum zou zo’n actie geen kans gekregen hebben.

En niet alleen een correctief referendum is nodig. Ook een initiatiefreferendum is nodig, om te voorkomen dat referenda en verkiezingen uitlaatkleppen worden voor onvrede over iets waar die stemronde helemaal niet over gaat.

Democratie of geen democratie

Natuurlijk zijn er ook goede argumenten in te brengen tegen een democratie. Die argumenten zijn al zo oud als Plato. Maar er is één belangrijke reden waarom een democratie ondanks dat per definitie beter is dan alle andere denkbare systemen: het is het enige politieke systeem waarin politici telkens worden gedwongen om draagvlak te blijven zoeken voor hun beslissingen.

In een politiek zonder directe democratie staat de democratie op een afstand. Zij wordt daarmee kwetsbaar voor politici die de zaak tijdens verkiezingen bedonderen, en daarna hun gang gaan. En waar dat niet gebeurt, worden politici alsnog door het volk gewantrouwd.

Onterechte angst

Is de angst voor verkeerde beslissingen van het volk terecht? Mij lijkt van niet. Een directe democratie belooft geen chaos. Zwitserland en Californië zijn niet de gekke henkies van de regio. Integendeel.

Een citaat van Seneca luidt: ‘als je iemand vertrouwt, maak je hem betrouwbaar’. Daar zit veel wijsheid in. Door mensen verantwoordelijkheid te geven, zullen ze deze ook sneller nemen. In een cultuur waarin referenda ingeburgerd zijn, bevorderen zij het inhoudelijke debat, terwijl de verkiezingen vooral over de poppetjes blijven gaan.

In een cultuur waarin politici burgers bewust op een afstand houden echter, groeit branie en protest op de momenten dat er wél een keer gekozen moet worden. Verkiezingen worden daardoor vervuild. Ook daarom is een referendum een nodige aanvulling op ons politieke systeem.

Maar dan moeten we mensen niet gaan vragen om te kiezen tussen een rommelig compromis en het totale ongewisse. Dat is vragen om narigheid. Zulke referenda mogen nooit meer gehouden worden. Laat dat alsjeblieft de leidraad worden in alle toekomstige discussies daarover.

Dit artikel verscheen eerder op Sargasso.nl